Гісторыя жыцця драматурга Васіля Шашалевіча, ураджэнца краснапольскай зямлі
1916 год. Яраслаўль. Дзямідаўскі юрыдычны ліцэй. Тут вучацца два юнакі, якія ўвойдуць у гісторыю беларускай літаратуры — Васіль Шашалевіч, сын пісара, і Максім Багдановіч, сын настаўніка. Абодвух яднае любоў да роднай Беларусі. Васіль Шашалевіч не закончыць вучобу — не хопіць сродкаў. Максім, адпраўлены ў ліцэй воляю бацькі, паедзе ў Мінск, адтуль — у Ялту, дзе памрэ… Абодва хварэюць на сухоты. Васілю лёс адмерае на два дзясяткі гадоў больш за Максіма. Але ён таксама памрэ на чужыне.
Незвычайная сям'я
Удакладніць моманты біяграфіі Васіля Шашалевіча нам дапамогуць дакументы з Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва. Там захоўваецца ліст сястры Васіля Ксеніі ад 21.02.1958 года, у якім яна дасылае звесткі аб браце.
«В.А.Шашалевич родился 1-го января 1897 г. ст.ст. в селе Мхиничи Могилевской губ. Чериковского уезда в семье волостного писаря 4-м ребенком. Отец умер от туберкулёза, когда мальчику было 4 года».
Ужо ёсць пра што паразважаць, бо паўсюль значыцца, што Васіль Шашалевіч нарадзіўся 9 студзеня. Сястра памылілася? Яшчэ пішуць, што калі бацька памёр, Васілю было 9 гадоў. Зноў несупадзенне.
«Страшно нуждаясь, мать стремилась дать детям учительское образование. Сельскую школу мальчик окончил в д. Палуж 1908 г. Затем учился в духовном училище и духовной семинарии в г. Могилеве по настоянию матери... В войне по слабости здоровья (лёгкие) не участвовал, у белых не был. Был зачислен в Ярославский юридический лицей, но не учился там из-за материальных затруднений. Давал частные уроки по музыке и рус. яз. В 1917 г. поступил учителем начальной школы в дер. Ясенка Краснопольской волости».
Разам з Васілём настаўнічаюць ягоны брат Андрэй — ён праславіцца пасля пад псеўданімам Андрэй Мрый, сёстры Наста і Ксенія. Сяргей Грахоўскі ўспамінаў: «Шашалевічы стварылі першы ў раёне драматычны тэатр, у школе арганізавалі драматычны і літаратурны гурткі, выдавалі рукапісны часопіс «Пралеска». Сатырычны раздзел у ім вёў Андрэй Шашалевіч. Яны ставілі спектаклі па п'есах Астроўскага, Горкага, Чэхава для школьнай самадзейнасці, пісалі аднаактоўкі, там жа Васіль Антонавіч пачаў пісаць сваю славутую «Апраметную».
Дарэчы, дэкарацыі да спектакляў тэатра Шашалевічаў робіць яшчэ адзін выкладчык з Краснаполля, настаўнік прыродазнаўства і малявання Аляксандр Грубэ, які зробіцца мужам адной з сясцёр, будучы старшыня Саюза мастакоў БССР і народны мастак.
Ксенія Шашалевіч дапаўняе:
«В 1924 г. он едет жить и работать в Минск учителем нач. школы и 5-7 классов.
Одновременно писал. С раннего детства он много читал. В школе отличался своими сочинениями, его сочинения всегда зачитывались в классе, особенно помню его сочинение «Смерть отца» из воспоминаний детства.
Первое его произведение было в 15 лет «Рамафаим-Цофим», где он вывел преподавателя истории — чахоточного учителя, с большой жаждой жить, и, наперекор этому, покончившего жизнь самоубийством».
Удакладнім, што таямнічы Рамафаім-Цафім — гэта біблейскі горад, які згадваецца ў Першай кнізе Царстваў, радзіма бацькі прарока Самуіла. Зразумела, для навучэнца духоўнай вучэльні за гэтым шмат алюзій.
«В Минске В.А. показывает свое произведение Янке Купале «Зруйнаваная цемра» — сказка-феерия в стихах, которая получила высокую оценку со стороны Янки Купалы. Эта вещь была напечатала в газете «Совецкая Беларусь» в янв. или февр. 1925 г. В 1925 г эта вещь репетировалась Белгостеатром в Москве, но когда ставилась — не помню, не знаю... Драма «Волчьи ночи» была поставлена во 2-м бел. театре в Минске в 1926 г., в октябре-ноябре. Успех был огромный. С 1928 он целиком посвятил себя творчеству».
Дыяменты Шаляпіна
У архіве захоўваюцца запісы ўспамінаў удзельнікаў спектакля «Апраметная», першая назва — «Зруйнаваная цемра». Гэта тая самая п'еса, якую Шашалевіч паказваў Янку Купалу. Успаміны збіраў тэатразнавец Алег Саннікаў, сын аднаго з тых артыстаў, Канстанціна Саннікава.
Вось расповед Алены Радзялоўскай ад 13 снежня 1970 года, Віцебск:
«Я плохо помню уже содержание спектакля. Его готовили в Москве, хотели везти в Париж. Помню, что у Ведьмака в «Апраметнай» был цилиндр, а начинался спектакль с Лирника, которого играл Молчанов...
Мы все очень готовились к этому спектаклю. Тогда были тренированными, изучали биомеханику. На сцене были натянуты тросы — паутина, лазили по всей сцене по тросам. На руки одевали такие рабочие брезентовые рукавицы, чтобы не уколоться о проволоку тросов.
Для этого спектакля учились ходить по проволоке, Молчанов был лучший ходок».
Удакладнім наступным расповедам, Таццяны Бандарчык (запісана 22 студзеня 1971 г., Бабруйск):
«История «Апраметнай» такая — СССР пригласили участвовать в международной музыкальной выставке в Париже. На Украине нашли молодую певицу Петренко, а из Белоруссии никого не было. Кто-то подал мысль, что в Москве учатся. Ну вот и начали готовить этот спектакль с расчетом на выступление в Париже».
«Учатся» — гэта пра Беларускую драматычную студыю, якая працавала пры Маскоўскім мастацкім акадэмічным тэатры. Выпускнікі гэтай студыі склалі пасля аснову БДТ-2, які пачне працаваць у Віцебску.
«Ставил спектакль «Апраметная» муж Ирины Федоровны Шаляпиной Пашков. И жил он у них в доме (Шаляпину ведь оставили дом на Новинском бульваре. Санников ходил туда играть в биллиард)...
С моей ролью случилось что: Черная Лилея «во всем голом» — в трико, одежды немного. Нужны были украшения, драгоценности. А в Москве не достать, хоть и НЭП был в то время. Бегала я по базарам, ничего не могу найти. Пашков говорит: «Ладно, я вам принесу». И на сдачу, на спектакль он принес, отпорол от Шаляпинского костюма — не то Бориса Годунова, не то еще какого-то. Дает мне и говорит: «Вы головой не ответите, а я отвечу». Я отыграла спектакль и вернула ему».
Агучвае Таццяна Бандарчык і версію, чаму спектакль у хуткім часе забаранілі: нібы з-за эпізоду, калі Вядзьмак адбірае мову ў рыцараў, якія ідуць выручаць Алёнку, і змушае іх брахаць па-сабачы. І ў Парыжы п'есу Шашалевіча не паказалі: палічылі дарагім везці трупу, і запрасілі замест гэтага спявачку Ірму Яўнзем.
Гульня ў пратаколы
Давайце пагартаем таўшчэзную папку, дзе сабраныя пратаколы пасяджэнняў рэвізійнай камісіі Таварыства дрампісьменнікаў.
«Паводле пастановы ад 03.12.1930 пр.45, параграф 396 са складу членаў Т-ва выключаны заарыштаваныя АДПУ ў звязку з выкрыццём контррэвалюцыйнай групы бел.нацдэмаў».
Сярод выключаных — Васіль Шашалевіч. Ён быў арыштаваны сярод многіх па сфальсіфікаванай справе «Саюза вызвалення Беларусі».
Але праз год быў вызвалены. Гартаем папку з пратаколамі далей: разглядалі заяву В. Шашалевіча аб аднаўленні яго ў членстве.
«Пастанавілі: Выклікаць В.Шашалевіча на наступнае паседжанне пр-ня, прасіць інфармаваць аб сваёй апошняй працы, каб на падставе яе мець пагляд аб сучаснай асобе Шашалевіча, паводле якога (погляду) і ставіць на агульным сходзе пытанне пра яго аднаўленне ў Т-ве».
Васіль Шашалевіч быў адноўлены 20 сакавіка 1932 года.
Пагартаем яшчэ адну грувасткую таміну — пратаколы дыспутаў і абмеркаванняў спектакляў Беларускага Першага дзяржаўнага тэатра Наркама асветы БССР за час ад 3 кастрычніка 1934 года да 13 студзеня 1935 года.
У пратаколе праглядавай рэпетыцыі спектакля па п'есе Васіля Шашалевіча «Сімфонія гневу» ад 3 кастрычніка 1934 года шмат пярчынак:
«Литвинов: Видно, что все время билась мысль, как же играть людей Запада. Чтобы они не походили на иностранцев из Койданово».
«Владомирский: Неясно-психологический рисунок Анели. Девочка романтически настроенная, несколько истеричная.
Данилов: Мы хотели сделать нео-Гретхен».
«Автор пьесы Шашалевич: «Хуже всех сцен это сцена подполья. Меня прямо в пот прошибло. Ужасно. Надо будет написать новую сцену, так это оставить нельзя. Это какая-то сатира на подполье. Какая-то вечеринка фокстротного порядка. Люди совсем не думают о революции».
П'еса «Сімфонія гневу» была дужа актуальнай — пра змаганне супраць фашызму, які нараджаўся ў Еўропе. Але пратакол нарады пасля рэпетыцыі п'есы «Сімфонія гневу» ад 30 снежня 1934 года пачынаецца змрочна:
«Покровский. Наш разговор сегодня будет носить несколько конфиденциальный характер. Дело в том, что вокруг показанного нам сегодня будущего спектакля пошли разговоры о прекращении работы над ним, о невозможности работать с этим материалом и т.д... Существует мнение, что пьеса настолько плохая, что театр в ней не сумеет показать своих качеств, что постановка потянет театр назад».
Зразумела, нікому не хацелася адмаўляцца ад ужо гатовага спектаклю. Таму ўсё валілі на драматурга: і тое ў п'есе не так, і гэтае... Але тэма патрэбная, а тэатр зрабіў усё, што мог, каб «выратаваць матэрыял». Заключэнне: на пару тыдняў спектакль закансерваваць, потым дапрацаваць, паляпшаючы п'есу «до потолка».
З пазнейшых выказванняў Васіля Шашалевіча можна зразумець, што яму сярод іншага «выставілі катэгарычнае патрабаванне вывесці двух—трох камуністаў».
«Мой вораг без ліку і без твару. Мой вораг — эпоха. З музыкі я сам сабе стварыў Галгофу, і эпоха мяне на ёй раскрыжавала» — гаворыць у п'есе кампазітар Сальк, які адмаўляецца супрацоўнічаць з фашыстамі.
Спектакль выйшаў, меў поспех. І якраз прыдаўся ў якасці мішэні для кампаніі супраць фармалізму.
Аўтар быў арыштаваны 28 кастрычніка 1936 г.
Апошнія колы пекла
Калі Васіля Шашалевіча арыштавалі, ён меў сям'ю. Жонка, Вера Сямёнаўна Пушкевіч, «беленькая, негаваркая», сын Генрых, названы ў гонар Генрыха Гейнэ.
Пра тое жахлівае, што было пасля арышту, мне ўжо даводзілася пісаць... Згадаем цяпер хіба тое-сёе. Напрыклад, выпадак, калі следчы, які дапытваў Шашалевіча, у якасці ўзору, як трэба пісаць, прывёў убачаную нядаўна п'есу супраць фашызму. Шашалевіч растлумачыў, што гэта і ёсць яго п'еса «Сімфонія гневу».
Асуджаны на дзесяць гадоў лагераў Васіль Шашалевіч у зняволенні зусім расхварэўся — спадчынныя сухоты... У Томсінлагу напісаў вясёлую п'есу з лагернага жыцця, якую паставілі сіламі зэкаў. Кіраўніцтва лагера палічыла нешта абразай у свой бок. Хворага Шашалевіча адправілі валіць лес... Усё, на што ён быў здатны, — сядзець каля вогнішча і запісваць на фанерцы нормы. Нехта адмыслова зваліў на яго цяжкую бярозу, Васіля адкінула проста ў вогнішча. Пакуль дасталі — абгарэў так, што выцеклі вочы. У санчастку превезлі толькі ўвечары, дзе аўтар «Сімфоніі гневу» і сканаў.
Жонка, Вера Сямёнаўна, доўга не ведала пра смерць мужа. Калі ў 1956-м знайшла на радыё рэабілітаванага Сяргея Грахоўскага, той не наважыўся распавядаць падрабязнасці. Але дамогся, каб Саюз пісьменікаў выпісаў удаве таксама рэабілітаванага Васіля Шашалевіча кампенсацыю за смерць мужа — тысячу рублёў. Вера Сямёнаўна разам з сынам Генрыхам, які на той час быў у арміі, жылі ў вёсцы Волма Дзяржынскага раёна, здымалі кут у вясковага п'яніцы Міхаіла Крыловіча. Кампенсацыю выслалі па пошце... Пайшлі чуткі пра неверагодныя грошы. Калі Вера Сямёнаўна нешта гатавала ў печы, Крыловіч ударыў яе сякерай па галаве. Але знайшоў толькі новую зберагальную кніжку, працверазеў, павесіўся.
Генрых Шашалевіч вярнуўся з арміі, змяніў імя на Генадзь і пераехаў у Мінск, працаваў электрыкам.
Брат Васіля, Андрэй Мрый, у 1943 годзе, адпраўлены з Усць-Вымскага лагера дадому паміраць, быў забіты ў цягніку.
Людміла РУБЛЕЎСКАЯ, «Звязда».